دانش علمی زمانی مفهوم واقعی دارد که اطلاعات جمع آوری شده بر اساس روش های مخصوصی باشند و از جمیع جهات رعایت شرایط و قوانین علمی به عمل آید.

بنابراین روانشناسی نیز که به حق جزء علوم به شمار می رود دارای روش های تحقیق مخصوصی است که در این فصل به شرح و توصیف آنها می پردازیم. در ابتدا باید اشاره کنیم به واسطه وسیع بودن دامه روانشناسی روش های تحقیقات آن تحقیقات دقیق آزمایشگاهی – بررسی های اجتماعی- مطالعات بالینی و درمانی- تجسسات تربیتی و آماری و همچنین بسیاری از مسائل اجتماعی- تربیتی- پزشکی و نظائر آنها را دربر می گیرند.

علیرغم روش به کار رفته غایت نهایی محقق جمع آوری اطلاعات درباره پدیده یا کیفیت مورد توجه او می باشد تا بر اساس آنها فرضیات و نظریات خود را تا حدود امکان تحقق بخشد.

 پس از بررسی بسیاری از روش های تحقیق در روانشناسی ادواردز (۱۹۶۸) آنها را به چهار گروه اصلی تقسیم می کند که عبارتند از:

۱-   روش مطالعه طبیعی

۲-    روش آزمایشی (تجربی)

۳-    روش بالینی (کلینیکی)

۴-    روش آماری.

این روش ها از نظر کسب اطلاعات و طبقه بندی آنها و همچنین مواردی که برای استفاده به کار می روند و یا ارزش آنها از جهت توانایی تشخیص متفاوتند.

۱- روش مشاهده طبیعی

            در روش مشاهده طبیعی تحقیق کننده صرفاً به مشاهده رفتار ارگانیزم می پردازد و هیچ گونه دخل و تصرفی انجام نمی دهد. گاهی مطالعه رفتار در محیط طبیعی و معمولی زندگی ارگانیزم و زمانی در شرایط آزمایشگاهی است. در هر حال مشاهده کننده باید سعی نماید وجودش سبب اختلال در رفتار طبیعی ارگانیزم نگردد و ادامه رفتار به کیفیت طبیعی ممکن شود. در مطالعه رفتار معمولی کودکان و بزرگسالان نیز رعایت این نکته لازم است. روانشناسی که همراه خود دفتر یادداشت داشته کوچکترین تغییر در رفتار را ثبت می کند بدون تردید جلب نظر خواهد نمود و تغییری در رفتار و کردار و گفتار دیگران به وجود خواهد آورد.

            مشاهدات طبیعی را می توان در صورتی که در کمال دقت و بی نظری انجام شده باشند به شرایط مشابهی تعمیم داد زیرا رفتار طبیعی بوده مصنوعاً ایجاد نگردیده است. برای مشاهده رفتار وقت زیاد و دقت نظر لازم می باشد مثلاً اگر محققی بخواهد رفتار پرخاشگری را در کودکان ملاحظه کند باید ساعات متمادی را صرف مشاهده بازی آنها نموده با طرز برخورد اطفال را با یکدیگر مطالعه نماید تا بر اساس مشاهدات خودش قادر شود فرضیه ای را به اثبات رساند و از موردی به مورد دیگر تعمیم نظریه دهد. برخی اوقات رفتاری در شرایط طبیعی به وجود می آید ولی دیگر نظیر آن در مورد مشابهی دیده نخواهد شد. در این حال صرف وقت بیهوده و باطل بوده است.

            روش مشاهده طبیعی نمی تواند پاسخگوی علل ایجاد کننده رفتار باشد زیرا مشاهده کننده قادر به دخالت در عوامل موجد رفتار نیست. از این روی استفاده از این روش در کلیه تجسسات روانشناسی جایز نخواهد بود. با وصف این برخی از رفتارهای پیچیده را می توان به بهترین وجهی از این طریق مطالعه نمود. برای مثال الگوهای متشکل رفتارهای اجتماعی و گروهی را می توان ذکر کرد که با هیچ روش دیگر امکان بررسی آنها وجود ندارد. یک مشاهده کننده دقیق می تواند روابط افراد یک اداره یا کارگاه را به خوبی تحقیق کند و به ماهیت مشکلات آنها پی ببرد.

            سابقه تاریخی نشان می دهد از دیر باز بشر کوشیده است رفتار حیوانات را در محیط طبیعی زندگی آنها مطالعه کند و بدین ترتیب روش زندگی و رفتار را درک نماید. متأسفانه در بسیاری از تفاسیری که در این باب انجام گرفته اند به طور غیر منصفانه ای کوشش گردیده رفتار حیوانات را به صورت خصوصیات بشری تشریح کنند. مثلاً در کتاب معروف ارسطو به نام«تاریخ حیوانات» به شرح زیر که به عنوان نمونه نقل می کنیم برخورد می نمائیم:

«برخی حیوانات خوش خلق –تنبل و کمی متمایل به وحشیگری هستند مانند گاو نر- بعضی دیگر زود خشم- سبع و غیر قابل تعلیم می باشند مثل گراز- عده ای با هوش و ترسو مانند گوزن و خرگوش و تعدادی بدجنس و خائن شبیه مارند … بعضی شیطان و محیل چون روباه و برخی با نشاط و مهربان مانند سگ و محتاط و مراقب مثل غاز …»

            خواص انسانی به حیوانات دادن از کلیه قوانین علمی تخطی می کند زیرا به هیچ روی نمی توانیم از تجربیات خصوصی حیوانات پست تر از آدمی مطلع شویم و آنچه را در فوق ارسطو شرح داده بپذیریم.

            در سال های اخیر روش مشاهده طبیعی گاهی اوقات دقت تجربیات آزمایشگاهی را دربرگرفته است. بهترین مثال در این مورد تحقیقات ون فریش درباره بینایی رنگی زنبورها می باشد (۱۹۵۰). ظاهراً به نظر می رسد زنبورها باید بینایی رنگی برای انتخاب الوان مختلف گلها را داشته باشند ولی از جهت علمی این مسئله مورد تردید بسیار است زیرا حیواناتی که در سلسله جانداران درجات بسیار بالاتری از زنبورها دارند (مانند سگ ها و برخی دیگر پستانداران) قادر به تشخیص رنگ ها نیستند.

روش فن فریش در مظالعه رفتار زنبورها از جهت علمی تا حدود قابل ملاحظه ای درخور توجه است.

استفاده از روش مشاهده طبیعی امروزه کم یا بیش رواج یافته است ولی باید دقت کافی به عمل آید تا آزمایش و مطالعات به علت در ضبط نبودن عوامل مختلف از جنبه علمی خارج نگردد.

۲- روش بالینی (کلینیکی):

            در روش بالینی (کلینیکی) از آزمون های مخصوصی برای سنجش رفتار و همچنین مشاهدات افراد در شرایط مختلف و ضمن برخوردها (مصاحبه ها) استفاده می کنند. برخی اوقات هر دو کیفیت فوق را با یکدیگر تلفیق می نمایند. از این روی اطلاعاتی که ضمن کاربرد روش بالینی به دست می آیند ممکن است از مراجع مختلف مانند مصاحبه با فرد -نوشته ها و گزارشات و خاطرات شخصی- استفاده از تاریخچه زندگی و همچنین نتایج آزمون های روانی (مانند آزمون های هوش و شخصیتی) به دست می آیند. نتیجه نهایی که همان ارزش یابی و یا تشخیص کیفیات رفتاری است با توجه به برخی و یا جمیع نکات فوق حاصل می گردد.

برخی از روانشناسان معتقدند این روش کسب اطلاعات جنبه علمی قوی ندارد زیرا نه تنها نمی توان به اغلـب مطـالب فـوق کاملاً اعتماد نمود قضاوت فردی نیز بر داوری جمعی غلبه می کند. علاوه بر این نمی توان رفتار را دوباره به همان کیفیت تکرار کرد بنابراین جنبه های عینیت و تکرار یعنی مهمترین شرایط یک تجربه علمی رعایت نمی گردند. ضمناً با مطالعه رفتار یک فرد امکان تعمیم رفتار به افراد دیگر وجود ندارد.

علیرغم آنچه در فوق گفته شد روش بالینی مهمترین طریقه مطالعه رفتار غیر عادی است. بسیاری از حالات غیر عادی از طریق روش بالینی شناخته شده اند.

۳- روش آزمایشی:

            هدف این روش مطالعه رفتار موجود تحت شرایط خاص و مقایسه حالات مختلف آن در این شرایط می باشد. در روش آزمایشی باید ابتدا به شرح برخی از مفاهیم بپردازیم. آزمایش کننده فردی است که شرایط خاص تغییر رفتار را به وجود می آورد. آزمایش شونده موجودی است که در وضعیت آزمایش قرار می گیرد. مـحرک عاملی است که باعث تغییر رفتار گردیده و پاسخ نیز رفتار ظاهر شده از سوی موجود می باشد.

            چـنانچه مـحرک تغیـیر پذیری یابد یعـنی شدت آن کـم و زیاد شود به نام متغیر مستقل نامیده می شود. پاسخی که در نتیجه آن به دست می آید و از نظر کیفیت و کمیت تابع متغیر مستقل است متغیر وابسته خوانده می شود. به عبارت دیگر متغیر وابسته پاسخی است که مورد نظر آزمایش کننده بوده و متغیر مستقل حالت آزمایش است که عمداً برای آزمایش شونده تغییر پذیری می یابد.

آزمایش کننده می تواند از طرق مختلف بر متغیر مستقل نظارت کند. معمول ترین روش ها تغییر دادن مستقیم است بدین ترتیب که افراد یا گروه های مختلفی را تحت شرایط تجربی قرار داده اثرات حاصله در رفتار را ملاحظه می کنند. مثلاً اگر تصور کنیم متغیر مستقل به صورت ضربه الکتریکی باشد که بتوان شدت آن را کم و زیاد نمود متغیر وابسته سرعت فرار گروهی از موشها پس از وارد ساختن ضربه های الکتریکی خواهد بود که تابع تغییرات متغیر مستقل می باشد.

بعضی  اوقات متغیرهایی که باید مطالعه شوند از حیطه ضبط آزمایش کننده خارجند. مثلاً اگر کسی بخواهد تأثیر ثروت یا فقر را روی بعضی از جنبه های رفتار مطالعه کند واضح است نمی تواند این شرایط را روی تعدادی از افراد تحمیل نماید و باید افرادی تحت این خصوصیات انتخاب کند. سایر مسائلی که برای مطالعه آنها انتخاب افراد با یک سلسله خصوصیات تنها روش منطقی است عبارتند از:

۱-    کودک منحصر به فرد بودن و تأثیر آن روی رشد تکلم

۲-    اثر برخی از جراحات مغزی بر سازشهای هیجانی

۳-    تفاوت های متطقه ای در رفتار نسبت به سیاه پوستان و تفاوت های جنسی در سرعت یادگیری.